Το δόγμα σαν τρόπος σκέψης και η θρησκεία

“Ο Χριστιανισμός στην θεωρία είναι καλός. Τα προβλήματα ξεκινούν από την κακή εφαρμογή στην πράξη, απ’ τους ανθρώπους.” Αυτή η φράση έχει μια λογική. Όταν μαθαίνουμε για βασανιστήρια που έχουν γίνει με την ανοχή (ή ακόμη και στο όνομα) της επίσημης εκκλησίας, συνήθως κατηγορούμε συγκεκριμένους ανθρώπους. Ίσως και την εκκλησία σαν θεσμό. Ποτέ όμως την ίδια την θρησκεία, σαν δόγμα. Στο κάτω κάτω δεν υπάρχει καμιά εντολή που να λέει “Βασανίστε τους αιρετικούς” ή “Μεγαλώστε την περιουσία σας με κάθε μέσο”. Άρα λοιπόν πρέπει να φταίνε μόνο οι άνθρωποι. Ή μήπως όχι;



Ποτέ δεν μπορούσα να χωνέψω πως είναι δυνατόν η Πράξη να απέχει τόσο πολύ από την θεωρία και μάλιστα εδώ και χιλιάδες (!) χρόνια, χωρίς να υπάρχει κάτι λάθος στο ίδιο το δόγμα. Κάποιος θα μπορούσε να πει “Μα το γεγονός πως είναι δόγμα είναι από μόνο του αρνητικό”. Όμως για παράδειγμα το “Πρέπει να ενδιαφερόμαστε για το καλό των συνανθρώπων μας” είναι και αυτό ένα μικρό δόγμα. Ακόμη κι αν προσπαθήσουμε να απαντήσουμε γιατί ισχύει αυτό το “πρέπει”, αργά ή γρήγορα θα φτάσουμε σε κάποια πρόταση της μορφής “Πρέπει να φροντίζουμε για το καλό της ανθρωπότητας”, ή “πρέπει να φροντίζουμε για την ευτυχία μας.”. Δεν γίνεται να τις αποδείξουμε με κάποιον τρόπο. Είναι αληθείς, μόνο αν επιλέξουμε να είναι αληθινές. Δεν υπάρχει κάποιος “αντικειμενικός” λόγος να ισχύουν. Βεβαίως, άλλο μια δογματική φρασούλα και άλλο μια δογματική κοσμοθεωρία που διατείνεται πως έχει απαντήσεις σχεδόν για τα πάντα. Έχω την εντύπωση πάντως, πως δεν μπορεί να φταίει μονάχα η δογματική φύση των θρησκειών.

Κάτι κοινό στις τρεις θρησκείες που ξεκίνησαν από την Ιερουσαλήμ είναι η ύπαρξη απόλυτου καλού και απόλυτου κακού. Αυτές οι έννοιες είναι σίγουρα πολύ γνώριμες. Η ιστορία τους ξεκινά από πολύ πριν εμφανιστούν τα εν λόγω

δόγματα, πιθανότατα απ΄την εποχή του Πλάτωνα. Όμως η εδραίωσή τους πραγματοποιήθηκε μέσω της εξάπλωσης αυτών των θρησκειών. Σήμερα οι έννοιες αυτές κυριαρχούν παντού, από τα παραμύθια και τις εμπορικές (και όχι μόνο) ταινίες, τον αθλητισμό, μέχρι την πολιτική και τα κινήματα. Εμείς οι Καλοί (οι ακόλουθοι του απόλυτου καλού), αυτοί οι Κακοί (στηρίζουν το απόλυτο κακό). Εκπαιδευόμαστε σε αυτή την νοοτροπία από μικροί, μέχρι που γίνεται τρόπος σκέψης. Θα μου πείτε, και είναι αυτό κακό; Δεν πρέπει να παίρνουμε θέση απέναντι στα πράγματα, αισθανόμενοι πως το Τάδε γεγονός είναι αρνητικό ή θετικό; Μα αυτό είναι φυσιολογικό, έτσι λειτουργεί ο εγκέφαλός μας, με αφαιρέσεις, απλοποιήσεις της πραγματικότητας. Κατατάσσουμε τα πράγματα σε κουτάκια, βάζουμε ταμπέλες, καλύτερο, χειρότερο – δεν γίνεται αλλιώς. Ο πιθηκάνθρωπος που εντόπισε μια δροσερή πηγή σε περίοδο ξηρασίας νιώθει πως το νερό είναι καλό για αυτόν. Καλύτερο από το, χλιαρό απ’ τον ήλιο νερό, που βρήκε στην νερολακούβα προηγουμένως. Πιο καλό. Έννοιες υποκειμενικές αλλά και πραγματικές – λόγω της αμεσότητας και χρηστικότητας τους.

Δεν μιλάω για αυτήν την (φυσιολογική) διαδικασία λοιπόν, μα για τον πολλαπλασιασμό αυτών των εννοιών επί το άπειρο, οπότε και δημιουργούμε κάτι ανύπαρκτο από κάτι υπαρκτό. Όπως το απείρως καλό νερό. Ή ακόμη χειρότερα, το απείρως καλό. Σκέτο, χωρίς νερό. Μέσω του απειρισμού των διάφορων πολύ ανθρώπινων χαρακτηριστικών, φτάνουμε στην εφεύρεση του απόλυτα (απείρως) Καλού (Πανάγαθος Θεός) και του απόλυτα Κακού (Διάβολος). Χαρακτηριστικά που υποτίθεται ότι υπάρχουν στην πραγματικότητα και μάλιστα δεν αλλάζουν, ούτε αιτιολογούνται, απλά είναι. Και από την στιγμή που θα πεισθείς πως υπάρχουν αυτά τα επινοήματα, είναι λογικό να ψάξεις να τα εντοπίσεις γύρω σου. Είναι επίσης λογικό πως θα παρουσιάζονται διαρκώς αρκετοί ως εκπρόσωποι ή γνώστες αυτού του απολύτως Καλού. Την συνέχεια μπορούμε να την φανταστούμε. Όπου εντοπίσουμε το απόλυτο κακό μπορούμε να είμαστε ανελέητοι. Δεν χρειάζεται επαναξιολόγηση, κριτική σε αυτά τα θέματα μιας και είναι αμετάβλητα και αιώνια. Από την στιγμή που ανακαλύπτουμε το απολύτως καλό, αρκεί να το ακολουθήσουμε, ο νους μας μπορεί να κοιμάται ήσυχος.

Ένα άλλο πολύ ισχυρό χαρακτηριστικό αυτών των θρησκειών είναι ως γνωστόν η αποκλειστικότητα. Απαγορεύεται αυστηρά να πιστεύει κάποιος ταυτόχρονα και σε κάποια άλλη θεότητα. Ούτε καν να συμμετάσχει στην λατρεία κάποιας άλλης θεότητας. Πολλές παλιότερες θρησκείες δεν είχαν τέτοιες απαγορεύσεις, όσο κι αν μας ξενίζει αυτό σήμερα. Έτσι λοιπόν, οι πρώτες από τις περίφημες δέκα εντολές αφιερώνονται στο να απαγορεύσουν στον πιστό να λατρέψει παράλληλα οποιαδήποτε άλλη θεότητα. Η αλήθεια είναι μία και την κατέχουμε Εμείς. Πόσοι άραγε κάηκαν ζωντανοί ως αιρετικοί, όταν τόλμησαν να διατυπώσουν μια διαφορετική άποψη πάνω στο κυρίαρχο δόγμα; Έχω την εντύπωση πως αυτός ο τρόπος σκέψης είναι ένα πολύ βολικό υπόβαθρο για κάθε είδους ολοκληρωτισμό.

Δεν είναι όμως και το “ου φονεύσεις” μέρος του δόγματος; Η αγάπη για το πλησίον; Δεν είναι και αυτά σημαντικά στοιχεία της θρησκείας; Θα απαντήσω με μια ερώτηση: Εάν μια από τις δέκα εντολές π.χ. άλλαζε από “μη φονεύσεις” σε “φόνευσε”, ο πιστός θα ένιωθε ξαφνικά πως αυτό είναι το ηθικό; Μάλλον όχι. Η θρησκεία δεν καθορίζει, ούτε και μπορεί να καθορίσει τι είναι ας πούμε μια πράξη αγάπης ή μια πράξη μίσους. Απλά αποτυπώνει αυτό που γνωρίζουμε όλοι ενστικτωδώς, αυτό που μαθαίνουμε ως βρέφη από την, απαραίτητη για την επιβίωσή μας, φροντίδα και αγάπη που θα λάβουμε.

Δε θέλω φυσικά να απαλλάξω αυτούς που έκαναν (ή κάνουν) εγκλήματα στο όνομα της θρησκείας από τις ευθύνες τους. Ούτε και την εκκλησία, με την αυστηρή φασίζουσα ιεραρχία της, κατ’ εικόνα και ομοίωση της “Θείας ιεραρχίας”, που στην κορυφή έχει τον απόλυτο άρχοντα, τον Θεό, πιο κάτω τον γιο του, παρακάτω τους αρχαγγέλους, αγίους, αγγελούδια και ένα σωρό άλλα όντα των (μονοθεϊστικών κατά τ’ άλλα) θρησκευτικών κειμένων. Απεναντίας, ήθελα να προσθέσω πως τα δόγματα καθεαυτά έχουν μερίδιο ευθύνης, αφού εισάγουν έναν τρόπο σκέψης που ευνοεί την επιθυμία για συγκέντρωση εξουσίας, προκειμένου να στηριχθεί και να εξαπλωθεί η μια και μοναδική αλήθεια (που τυχαίνει να είναι η γνώση του τι είναι απόλυτα καλό και τι απολύτως κακό). Η επιρροή τους ήταν και είναι ακόμη τεράστια, κάτι που φαίνεται ακόμη και στον τρόπο διαχείρισης ολόκληρης της κοινωνίας (ή και στις περισσότερες αντιπροτάσεις για την διαχείρισή της), δηλαδή στην πολιτική. Μα αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.