Σάββατο 25 Δεκεμβρίου 2010

Ο Αναρχικός Τραπεζίτης

Τον Πεσόα τον γνώρισα διαβάζοντας “το βιβλίο της ανησυχίας”. Μου έκανε πολύ καλή εντύπωση, παρ’ όλη την απαισιοδοξία του ή μάλλον εξαιτίας ακριβώς αυτής της θλίψης που κατέγραφε με τόση μαεστρία. Όμως όταν ξεκίνησα τον “Αναρχικό τραπεζίτη” γρήγορα απογοητεύτηκα. Όχι λογοτεχνικά. Η γραφή του ήταν απλή και άμεση, κατά τη γνώμη μου εντυπωσιακή. Μα το περιεχόμενο, αυτά που έλεγε ο συγγραφέας μιλώντας μέσω του πρωταγωνιστή, μου φάνηκαν κάπως... Δεν ήταν το γεγονός ότι διαφωνούσα μαζί του. Είχα την έντονη εντύπωση πως, σκόπιμα, διαστρέβλωνε τον ορισμό της αναρχίας, περίπου όπως έκαναν οι μοναρχικοί εκείνης της εποχής. Μήπως η λέξη σκόπιμα είναι υπερβολική; Μπορεί...

Καταρχήν το να ορίσεις την αναρχία είναι έτσι κι αλλιώς δύσκολο, αφού δεν υπάρχει ένα ας πούμε μανιφέστο ή καταστατικό. Μου θυμίζει το ανέκδοτο για την προσπάθεια να οριστεί ο σοσιαλισμός, όπου “ο καπιταλισμός είναι η εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο. Ο σοσιαλισμός είναι ακριβώς το αντίθετο”. Παρ’ όλα αυτά ο συγγραφέας δεν φαίνεται να δυσκολεύεται ιδιαίτερα και, στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, λέει πως αναρχία είναι “η έλλειψη κοινωνικού επινοήματος” (!). Γράφει συγκεκριμένα πως “Το πραγματικό κακό, το μοναδικό κακό, είναι οι κοινωνικές συμβάσεις και τα κοινωνικά επινοήματα, που επικαλύπτουν τη φυσική πραγματικότητα - όλα, από την οικογένεια μέχρι το χρήμα, από την θρησκεία μέχρι το Κράτος. … Τώρα, λοιπόν, γιατί αυτά τα κοινωνικά επινοήματα είναι κακά; Γιατί είναι επινοήματα, γιατί δεν είναι φυσικά”. Κατόπιν αναπτύσσει το σκεπτικό του πάνω σε αυτό τον ορισμό. Δεν επανέρχεται αργότερα για να προσθέσει κάτι, ή να δώσει κάποιον εναλλακτικό. Διεξοδικά χτίζει όλη του την επιχειρηματολογία με τρόπο όμορφο και συνεκτικό, πάνω σε αυτή την (νομίζω) σαθρή βάση που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της εποχής του.

Υπάρχουν ένα σωρό κινήματα που αυτοπροσδιορίζονται ως αναρχικά. Με τεράστιες διαφορές μεταξύ τους.  Νομίζω όμως, πως δε χρειάζεται να βυθιστούμε σε πολλές θεωρητικές αναλύσεις. Αρκεί να έχουμε υπόψη μας περίπου πως όριζαν την ιδεολογία τους και πως δρούσαν αναρχικοί σύγχρονοι του Πεσόα, έτσι ώστε να μπορούμε να εκτιμήσουμε κατά πόσον ανταποκρίνεται η περιγραφή του σε αυτό που εξέφραζε το αναρχικό κίνημα τότε. Εκείνη την εποχή λοιπόν (το βιβλίο εκδόθηκε το 1922), ο αναρχοσυνδικαλισμός με το Γαλλικό CGT και και το ισπανικό CNT ήταν ισχυρότατες τάσεις. Χαρακτηριστικό είναι πως το 1919 παρέλυσε περίπου το 70% της βιομηχανικής παραγωγής στην Ισπανία, λόγω της γενικής απεργίας όπου το CNT (με 700.000 μέλη) έπαιξε καθοριστικό ρόλο1. Εκείνη την εποχή επίσης (1927) ήταν που δημιουργήθηκε και η Ομοσπονδία Αναρχικών της Ιβηρικής χερσονήσου (FAI). Όλες αυτές οι οργανώσεις είχαν πάντα, παρ’ όλες τις διαφορές τους, ξεκάθαρη στάση ενάντια στον συγκεντρωτισμό. Τόσο σε επίπεδο κοινωνικό, όσο και στο εσωτερικό τους. Κάτι που φυσικά δεν ήταν ανεκτό ούτε στην Πορτογαλία (ειδικά μετά την χούντα του 1926), ούτε και στην μοναρχική (επίσης με πραξικόπημα από το 1874) Ισπανία. Λίγο δύσκολο να πει κανείς πως ήταν μηδενιστικές οργανώσεις που υποστήριζαν την απουσία οποιουδήποτε “κοινωνικού επινοήματος”. Προφανώς και ήταν αντίθετες τόσο με το κυρίαρχο συγκεντρωτικό “κοινωνικό επινόημα”, όσο και με την αντιπρόταση των κομμουνιστών, όπου έβλεπαν να αναπτύσσεται ένας επίσης έντονος συγκεντρωτισμός. Η ταύτιση αυτής της αντίθεσης στα υπάρχοντα ιεραρχικά κοινωνικά συστήματα, με μια (υποτιθέμενη) αντίθεση σε οποιοδήποτε κοινωνικό επινόημα, είναι κάτι που πάντα αγαπούσαν να κάνουν οι διάφοροι εξουσιαστές, ώστε να δικαιολογούν την σιδηρά πυγμή τους, παρουσιάζοντας την ως αναγκαιότητα που προφυλάσσει τον κόσμο από το “χάος και την αναρχία” (που υποτίθεται επιζητούν αυτοί που αντιστέκονται στην εξουσία τους).

Ο Πεσόα απ’την άλλη, δεν υπήρξε εχθρός του συγκεντρωτισμού σαν μορφή διακυβέρνησης. Απεναντίας φαίνεται πως ήταν ξεκάθαρα εναντίον της δημοκρατίας και προσδιόριζε τον εαυτό του ως “μυστικιστή εθνικιστή”. Υποστήριξε επίσης ανοιχτά τα πραξικοπήματα του 1917 και του 19262. Αρχικά μάλιστα τάχθηκε υπέρ και του πραξικοπήματος του Σαλαζάρ με ένα κείμενό του το 1928, αν και αργότερα απογοητεύτηκε από το καθεστώς. Στον ελληνική μετάφραση που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παρουσία (αν και έτυχε να διαβάσω ενδιαφέρουσες ενστάσεις για αυτή τη μετάφραση3), αναφέρονται κάποιες απόψεις του Πεσόα που περιλαμβάνονται σε ένα βιογραφικό σημείωμα που συνέταξε ο ίδιος οκτώ μήνες πριν πεθάνει: “Αντικομμουνιστής και αντισοσιαλιστής. Από αυτά συμπεραίνει κανείς εύκολα όλα τα άλλα” και “Εθνικιστής που εμπιστεύεται μόνο ένα γνωμικό: Όλα για την ανθρωπότητα. Τίποτα ενάντια στο έθνος.” Η αλήθεια είναι πως οι απόψεις του δεν είναι τελείως ξεκάθαρες και συχνά μιλά αντιφατικά. Ωστόσο έχει νομίζω ένα σαφές ιδεολογικό στίγμα.
Επανερχόμενος στην ασάφεια του τι είναι αναρχισμός, θα παραθέσω κάποια αποσπάσματα4του Μαλατέστα, ενός Ιταλού αναρχικού, που γεννήθηκε καμιά 30αριά χρόνια πριν τον Πεσόα. Προσπαθεί να απαντήσει σε μια σειρά από ερωτήματα που του έθεσαν σχετικά με το πως πιστεύουν οι αναρχικοί σχετικά με το πως θα έπρεπε να οργανωθεί η κοινωνία. “Πραγματικά, αν οι αναγνώστες μας περιμένουν από μας μιαν απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα ή ακόμα σ’ εκείνα απ’ αυτά που είναι πραγματικά σοβαρά και σημαντικά, που δεν μπορεί να ‘ναι τίποτα παραπάνω από τη δική μας προσωπική γνώμη αυτής ακριβώς της στιγμής, θα πρέπει να έχουμε αποτύχει οικτρά στις προσπάθειές μας να εξηγήσουμε την Αναρχία. Δεν είμαστε προφήτες περισσότερο απ’ ότι οι άλλοι άνθρωποι κι αν προσποιούμαστε ότι προσφέρουμε μιαν επίσημη λύση σ’ όλα τα προβλήματα που θα εμφανιστούν στη ζωή της μελλοντικής κοινωνίας, θα πρέπει να έχουμε όντως μια περίεργη ιδέα για την κατάργηση της κυβέρνησης. Θα περιγράφαμε τότε μια κυβέρνηση που θα υπαγόρευε σαν τον κλήρο, έναν καθολικό κώδικα για την σημερινή και μελλοντική περίοδο (...) Πως θα εκπαιδεύονται τα παιδιά; Δεν ξέρουμε (…) Οι γονείς, οι δάσκαλοι κι όλοι όσοι ενδιαφέρονται για την πρόοδο της νέας γενιάς θα συγκεντρωθούν θα συζητήσουν, θα συμφωνήσουν και θα διαφωνήσουν και ύστερα θα χωριστούν σύμφωνα με τις διάφορες γνώμες τους, εφαρμόζοντας τις μεθόδους που υποστηρίζουν αντίστοιχα σαν καλύτερες (…) Η αναρχία όπως και ο σοσιαλισμός, έχει σα βάση της την ισότητα των συνθηκών. Σκοπός της είναι η αλληλεγγύη και μέθοδός της η ελευθερία. Δεν είναι τέλεια, ούτε αποτελεί το απόλυτο ιδανικό που, σαν τον ορίζοντα, απομακρύνεται καθώς προχωρούμε προς αυτό.”


Αόριστο και αβέβαιο σίγουρα. Όπως και η πραγματικότητα εξ΄άλλου. Περιέχει όμως μια έντονη έμφαση ενάντια στην ιεραρχία και στην επιβολή. Με ελκύει σαν θεωρία, παρ’ όλη (ή μάλλον εξ΄αιτίας) της αβεβαιότητάς της μεταξύ άλλων. Γιατί ποτέ δε με έπεισαν οι μεγάλες αντικειμενικές αλήθειες, τα βέβαια μονοπάτια που οδηγούν στο καλύτερο μέλλον και οι πατριαρχικές φιγούρες (ή ομάδες) που αντιμετωπίζουν τον υπόλοιπο κόσμο ωσάν μωρά νήπια που χρειάζονται καθοδήγηση. Και που και που καμιά στον πισινό. Δεν αντιλέγω βέβαια πως υπάρχουν και ομάδες που αυτοαποκαλούνται αναρχικές, ενώ εκφράζουν έναν παρόμοιο ελιτισμό. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα, ίσως για κάποιο επόμενο άρθρο...


Εδώ ο Πεσόα παίζει σκάκι με τον Κρόουλι, γνωστό μυστικιστή, προφήτη (!) και ιδρυτή της θρησκείας “Θέλημα”. Ο οποίος παρεπιπτόντως ήταν γνωστός για τις ρατσιστικές και σεξιστικές απόψεις του.

11 σχόλια:

  1. Πολύ ωραίο το άρθρο σου. Νομίζω ότι ο Πεσόα μπερδεύει την αντίδραση και το αίτημα αλλαγής απέναντι στα "κοινωνικά επινοήματα" της εποχής του με την κατάργηση των "κοινωνικών επινοημάτων". Αρνείται να παραδεχτεί ότι το ζητούμενο ήταν η δημιουργία "επινοημάτων" με βάση τις ελεύθερες επιλογές και προτιμήσεις κάθε ανθρώπου, τον διάλογο και τη συνεργασία μεταξύ των κοινωνικά δρώντων ατόμων. Η επανεξέταση των "επινοημάτων" μακρυά από την ηθική της θρησκείας, του έθνους και της οικονομίας του άκρατου κέρδους.
    Σε όλο το βιβλίο ακολουθεί ένα πολύ επιτυχημένο τρόπο παρουσίασης των θέσεών του αναφέροντας πληθώρα επιχειρημάτων. Είναι ένας πολύ καλός δημαγωγός, που στερείται ουσίας και διαστρεβλώνει τα πράγματα, για να εξυπηρετήσει τις ιδέες του. Όπως αυτό που λέει για το λόγο που έγινε τραπεζίτης. αν κατάλαβα σωστά, ο μόνος γρήγορος τρόπος για να νικήσει τον μεγαλύτερο εχθρό του, το χρήμα, ήταν να αποκτήσει τόσα πολλά λεφτά έτσι ώστε να μην έχουν πλέον πάνω του καμία επιρροή, να του είναι παντελώς αδιάφορα. Και εγένετο από αναρχικός, αναρχικός τραπεζίτης. Εμένα πάλι μου φαίνεται αναρχικός αχταρμάς και κουραφέξαλα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Οι πολιτικές απόψεις του Πεσσόα, όπως και άλλων σημαντικών λογοτεχνών, είναι για κλάματα. Δεν πειράζει, αρκεί να μην μειώνουν την ''αυθεντικότητα'', αν μου επιτρέπεται ο όρος, της ποιητικής τους. Άρα, μην ανησυχείς, το συγκεκριμένο έργο του Πεσσόα, δεν είναι και το καλύτερο, αναδεύει τον δεξιο-μοναρχισμό του με μιά επιφανειακή αναρχία, και τα θαλασσώνει, χωρίς να είναι και στις καλύτερες στιγμές του, λοογοτεχνικά. Εν ολίγοις, συμφωνώ μαζί σου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. @θάλεια:
    Ευχαριστώ! Καταλαβαίνω πως, μιας και η αναρχία δεν είναι δόγμα, καθένας μπορεί να αυτοαποκαλείται αναρχικός ή να δίνει όποιον ορισμό επιθυμεί με σχετική ευκολία. Εδώ ακόμη και με τα αυστηρά καθορισμένα δόγματα γίνεται ένα πανηγύρι: Για παράδειγμα αυτοπροσδιορίζονται ως χριστιανοί ας πούμε, ένα σωρό (κυριολεκτικά) αθεόφοβοι. Ή ως σοσιαλιστές, φιλελεύθεροι "πιστοί" της αγοράς.

    Και καλά ο Πεσόα. Ή κάποιος που δεν έχει ασχοληθεί ποτέ με το τι ήταν (ή τι δεν ήταν) το αναρχικό κίνημα της εποχής του Πεσόα. Ο Θεόδωρος Κουλουμπής, κοτζάμ καθηγητής πανεπιστημίου και αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ πως διάολο μπορεί να κάνει τόσο παιδαριώδη ανάλυση στην εισαγωγή του βιβλίου; Δεν είναι βέβαια άγνοια, μα διαστρέβλωση της πραγματικότητας -τακτική που προφανώς είναι οικεία και νομιμοποιημένη για τον επαγγελματία διπλωμάτη καθηγητή...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. @Eriugena:
    :) Όπως είπε και ο Όργουελ υπερασπιζόμενος τον ζωγράφο (μα όχι τον άνθρωπο) Νταλί "Πρέπει να μπορεί κανείς να έχει στο νου του τα εξής δύο πράγματα, ταυτόχρονα: Πρόκειται για έναν καλό ζωγράφο και αηδιαστικό άνθρωπο.

    Εγώ δε θα έφτανα βέβαια να πω αηδιαστικό τον Πεσόα, αλλά διαφωνώ πολιτικά μαζί του. Και επίσης θεωρώ τον τρόπο που εκφράζει την πολιτική του αντίθεση ύπουλο.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. δεν έχω διαβάσει το βιβλίο, αλλά σίγουρα θα το κάνω. και ελπίζω να επιστρέψω να ξανασχολιάσω και εμένα πια.
    θεωρώ σπουδαίο επινόημα τον αναρχικό τραπεζίτη, κάποιον ο οποίος έχει πολλά χρήματα ώστε να μην τον ενδιαφέρει πια το κυνήγι του χρήματος.
    ο τραπεζίτης ίσως είναι μια υπερβολή. σκεφτείτε τον άνθρωπο, ο οποίος έχει πια ως εισόδημα τα χρήματα τα οποία του αρκούν, ούτως ώστε να μην ασχολείται πια με το χρήμα, με το πως θα ζήσει και θα ικανοποιήσει τα θέλω του (τα οποία μπορεί να εξαρτώνται από το χρήμα).
    έτσι ο αναρχικός τραπεζίτης μπορεί να είναι ένας πλούσιος, ένας μισθωτός, ένας επιχειρηματίας ή ένας μοναχός, ένας ερημίτης, ένας αλήτης, ένας που δεν έχει καθόλου χρήματα.
    κάποιος που έχει αυτά που του αρκούν, που δεν θέλει άλλα, και μπορεί να ζει στην κοινωνία που διαμένει. να ΖΕΙ.

    γιατί νομίζω πως για να παλέψεις για ιδανικά, για να αγωνιστείς για σένα και για τους άλλους, πρέπει να μη σε απασχολούν θέματα επιβίωσης και ικανοποίησης (έστω και επίπλαστων) αναγκών.

    αυτά. και ντάξει, ναι, με λίγο κρασι παραπάνω. θα τα ξαναπούμε.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. @ΣΑΝ:

    :) Εάν διαβάσεις το βιβλίο, θα χαιρόμουν να μάθω την άποψη σου για αυτό - αλλά και για τον δικό μου σχολιασμό!

    Όσον αφορά το κυνήγι του χρήματος, οι ανάγκες δυστυχώς δεν είναι επίπλαστες, δηλαδή: το να μπορείς να νοσηλευτείς με αξιοπρέπεια αν τύχει κάτι άσχημο, ή να μπορείς να εξασφαλίσεις στα παιδιά σου μια καλή μόρφωση, ή να μπορέσεις να έχεις στέγη κάπου που θα μπορείς να αναπνεύσεις οξυγόνο ή τελοσπάντων να έχεις λίγο ελεύθερο δικό σου χρόνο - δε χρειάζεται να απαριθμήσω και άλλα, ήδη αυτά τα "αυτονόητα" κοστίζουν παραπάνω από ότι μπορεί βγάλουν οι περισσότεροι δουλεύοντας μια ζωή... Κι έτσι σκύβει το κεφάλι ο άνθρωπος και δουλεύει από την αυγή της ζωής του, μέχρι να σκοτεινιάσει - οπότε και είναι πολύ αργά να χαρεί τα χρώματα γύρω του. Καμιά φορά, κάποιοι αποτινάζουν ανάγκες και υποχρεώσεις και αυτοί οι άνθρωποι-βεγγαλικά εκτοξεύονται και στριφογυρίζουν φλεγόμενοι δίχως σκοπό (αυτό το τελευταίο είναι ψιλοκλεμμένο). Οίνος ευφραίνει την καρδίαν. Ή "I'd rather have a bottle in front of me, that a frontal lobotomy"

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Οι απόψεις του Πεσοα δεν σας θυμίζουν δηλαδή τον αναρχοατομικισμό του Στιρνερ π.χ.
    Έμενα μου φάνηκαν αρκετά παρόμοιες, εκτός από το σημείο του πρέπει να γίνεις τραπεζίτης για να είσαι αναρχικός?

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Ανώνυμε ναι, θυμίζουν ίσως αναρχοατομικισμό κάποια στοιχεία. Όμως η ταύτιση του αναρχισμού με αυτές τις τάσεις, ειδικά όταν ο αναρχοσυνδικαλισμός είχε φτάσει σε τέτοια ισχυρά επίπεδα οργάνωσης, είναι νομίζω σκόπιμα παραπλανητικός από πλευράς του συγγραφέα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Είναι ενδιαφέρον το άρθρο αλλά νομίζω πως ο συγγραφέας και οικοδεσπότης διαπράττει ένα σημαντικό σφάλμα ως προς το πως μεταχειρίζεται το βιβλίο για το οποίο μιλάει. Το αντιμετωπίζει ως ένα επιστημονικό δοκίμιο ή ως έναν οδηγό πολιτικής πράξης ή ακόμα χειρότερα ως ευρετήριο πολιτικών εννοιών και ως λεξικό ιδεολογιών. Αυτός είναι και ο λόγος που κατ' επέκταση αναλύει και την προσωπικότητα ή τις ιδέες του Πεσσόα με στόχο να τις βρει σύμφωνες ή αντίθετες με εκείνες του ήρωα του βιβλίου, του αναρχικού τραπεζίτη.

    Με όλο το σεβασμό στη φιλοξενία του, νομίζω πως το νόημα του βιβλίου βρίσκεται παραπλεύρως της "επιστημονικής" ανάλυσης των εννοιών και της αξιολόγησης των προτάσεων. Κατά τη γνώμη μου το σύγγραμμα αυτό του Πεσσόα δεν είναι παρά μια αλληγορική ιστορία, ένας συμβολισμός της αλήθειας που ενδέχεται να περιέχουν οι αποκλίνουσες της κοινής λογικής απόψεις. Με λίγα λόγια, είναι ένα "ανοιχτήρι" της σκέψης σε άλλα επίπεδα όπου σημασία έχουν τα ερωτήματα και όχι οι απαντήσεις.

    Βλέποντάς το λοιπόν υπό αυτό το πρίσμα, η συνέπεια ή η ασυνέπεια του Πεσσόα καθώς και η επιστημονική του ορθότητα ελάχιστη σημασία έχουν. Ας μην αφήνουμε λοιπόν το δέντρο να μας κρύβει το δάσος.


    Γιώργος Π.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Διαβάζοντας τον "Αναρχικό Τραπεζίτη" μη έχοντας προηγούμενη γνώση αναλύσεων επί του έργου (άρα διαβάζοντάς το κατά το δυνατόν απροκατάληπτα) είχα την έντονη αίσθηση πως διάβαζα μια σάτιρα , μια κωμωδία. Κατά τη γνώμη μου, ο Πεσσόα περιγράφει με απλοϊκό τρόπο το χρονικό μιας αλλοτρίωσης. Μπορεί οι διάλογοι να μην είναι άμεσα κωμικοί αλλά η όλη ροή τους προκαλεί εμμέσως ένα αίσθημα θυμηδίας . Δεν νομίζω ότι ο συγγραφέας έκανε μια πραγματική ανάλυση του αναρχισμού, ούτε ότι ευθέως τασσόταν με τον καπιταλισμό αλλά έκανε μια διασκεδαστική αν και επιφανειακή περιγραφή των μηχανισμών της σταδιακής αλλοτρίωσης έτσι που, από ένα οποιοδήποτε ιδεολογικό σημείο εκκίνησης μπορεί κανείς να φτάσει στην ακριβώς αντίθετη ιδεολογία μέσα από χονδροειδείς εκλογικεύσεις κι' εκπτώσεις και παράλληλα να πιστεύει ακόμα πως δεν είναι προδότης των ίδιων των ιδεών του. .
    Σαν να λέμε " If you can't beat them , join them" (αν δεν μπορείς να τους νικήσεις , να συνταχθείς μαζί τους).

    Αυτό θα ήταν υπέροχο ως θεατρική παράσταση κωμωδίας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. Πολύ ωραίο το άρθρο πολύ ωράια και τα σχόλια. Θα συμφωνήσω ότι αρκεί που γίνεται αφορμή για συζήτηση και σκέψη το βιβλίο αυτό.

    ευχαριστώ

    ΑπάντησηΔιαγραφή