Η πολιτική βία είναι πάντοτε φασιστική;

Επιφυλάσσομαι όταν ακούω μεγάλα λόγια για την καταδίκη της βίας. Ε, μα πως γίνεται τα media και η κυρίαρχη πολιτική να είναι ενάντια στη χρήση της, να ακούω όλο καταγγελίες και αναθέματα, μα αυτή να είναι πάντα παρούσα; Στους δρόμους, στα σχολεία, μέσα στους νόμους και τις πρακτικές του κράτους αλλά και σε κινήματα που το αντιμάχονται, ακόμα και μέσα στην οικογένεια. Γιατί είπαμε, είμαστε κατά της βίας μεν, μα “άλλο αυτό” - πάντα καταπώς συμφέρει τον καθένα.

Με το που είδα λοιπόν τον τίτλο του βιβλίου ήμουν πολύ επιφυλακτικός. Φοβόμουν πως θα ήταν μια (ακόμη) από αυτές τις πολλές υποκριτικές, επιλεκτικές “καταδίκες” της βίας που ακούω τώρα τελευταία. Μου τράβηξε όμως την προσοχή, κυρίως γιατί κάποιοι από τους συγγραφείς επέλεξαν μια ειλικρινή μη βίαιη στάση ζωής, στο βαθμό να γίνουν αντιρρησίες συνείδησης και να δεχθούν σκληρές επιθέσεις από όλο (μα όλο) το πολιτικό φάσμα. Το “κεντρώο” κράτος τους έριξε στις στρατιωτικές φυλακές, η ακροδεξιά τους αποκαλεί προδότες (μέχρι και χειροβομβίδα(!) ρίξανε σε στέκι όπου είχαν κάποια συζήτηση). Προκάλεσαν επίσης την οργή πολλών αναρχικών και αριστερών, αφού δεν νομιμοποιούν ηθικά ούτε και αυτήν την “επαναστατική βία”. Κάποιοι μάλιστα ξυλοκοπήθηκαν από ορισμένους “αναρχικούς”. Διάβασα λοιπόν το βιβλίο με ενδιαφέρον και σεβασμό.

Καταρχήν να ξεχωρίσω δυο βασικές κατηγορίες βίας, με ένα σχετικά πρόσφατο παράδειγμα: Ένας βασανιστής που χρησιμοποιεί τον περίφημο εικονικό πνιγμό στην ανάκριση του κρατούμενου ασκεί προφανώς άμεση βία. Ο πολιτικός προϊστάμενος του βασανιστή, που υπέγραψε κάποιο χαρτί επιτρέποντας την χρήση αυτής της μεθόδου, πιθανόν να μην αντέχει ούτε καν να παρακολουθήσει την ανάκριση. Μα ασκεί έμμεση βία όπως είναι προφανές. Όπως και οι ψηφοφόροι που τον στηρίζουν, που κατά κανόνα είναι φιλήσυχοι συντηρητικοί ρεπουμπλικάνοι πατριώτες και που πιθανότατα καταδικάζουν την βία - εκτός από την περίπτωση αυτοάμυνας. Εκεί κατατάσσουν αυτό βασανιστήριο, μιας και είναι σίγουροι πως είναι οι αμυνόμενοι, σε έναν πόλεμο που κηρύχθηκε από τους τρομοκράτες και πως είναι ζωτικής σημασίας η απόσπαση πληροφοριών, ώστε να αποτραπούν πιθανές επιθέσεις ενάντια στους συμπολίτες τους. Βεβαίως η έμμεση αυτή βία θρέφει την άμεση βία. Ο βασανιζόμενος, όπως και οι συγγενείς των “παράπλευρων απωλειών” του “πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία”, μαζεύουν μίσος για τον βασανιστή και για τους “φιλήσυχους” υποστηρικτές του. Δίκαιο μίσος, αφού υπέστησαν άδικη επίθεση. Και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται, μιας και όλοι διακατέχονται από ένα αίσθημα αδικίας, όλοι αυτοαμύνονται (χωρίς να εννοώ πως ισομοιράζονται οι ευθύνες) και η ανθρωπότητα περιστρέφεται διαρκώς σε αυτό τον κύκλο, κυνηγώντας και δαγκώνοντας την ουρά της. Τον εαυτό της δηλαδή.

Βέβαια στην Ελλάδα όλοι κουνούν το κεφάλι τους με αποστροφή - είδατε οι βάρβαροι Αμερικάνοι ε; Ενώ εδώ δεν συμβαίνουν τέτοια πράγματα, όχι σε αυτό το βαθμό, έχουμε κουλτούρα εμείς - ε, εντάξει, άλλο οι φυλακές, τα ψυχιατρεία, τα κρατητήρια. Τα σύνορα... Είδατε πόσο εύκολα βαφτίζεται αναγκαία η βία δίπλα μας, όταν έχουμε πεισθεί πως “δε γίνεται αλλιώς”; Οπότε και αμέσως, δια μαγείας, γίνεται αόρατη. Και σχεδόν όλοι έχουν την δικιά τους αόρατη ή αναγκαία βία. Πολλά μικρά κινήματα, οργανώσεις δεξιές, αριστερές και αναρχικές. Αλλά και μεγάλα κινήματα πλειοψηφίας και κόμματα εξουσίας ασκούν ακόμη σκληρότερη βία. Μπορώ να πω πως η τελευταία είναι και η “πιο αόρατη” κατηγορία. Εδώ ανήκει και αυτό που ονομάζουμε “συστημική βία”, την βία που εμπεριέχεται δηλαδή στους κανόνες λειτουργίας της κοινωνίας που επιβάλλονται από το κράτος. Για παράδειγμα, όταν κάποιοι πολιτικοί μεταβάλουν τον ορισμό του δάσους ώστε, κάποιες περιοχές που χαρακτηρίζονται ως δάση, πλέον να πάψουν να είναι δάση νομικά(!), οπότε και να μην απολαμβάνουν την προβλεπόμενη νομική προστασία, νομίζω πως έχουμε μια έμμεση μεν, πλην όμως εξαιρετικά βίαιη ενέργεια. Αν προσθέσουμε και την παραμέληση της οργάνωσης μέτρων δασοπροστασίας,  δημιουργούνται όλες οι προϋποθέσεις για τα γεγονότα που όλοι θυμόμαστε το 2007. Μέσα στα πλαίσια ενός συστήματος που χρειάζεται την αέναη οικονομική μεγέθυνση και άρα τις μεγάλες επενδύσεις πάση θυσία, είναι αμφίβολο αν θα μπορούσαν να μην “σπρώξουν” με τον ένα ή άλλο τρόπο, τα συμφέροντα των μεγάλων κατασκευαστικών εταιριών. Να προσθέσω πως από τη φύση μας, δημιουργούνται έντονες αντιδράσεις όταν αντικρίζουμε την άμεση βία: Η εικόνα του ανθρώπου που σφαδάζει ή μια κραυγή πόνου αμέσως δημιουργούν συναισθηματικό αντίκτυπο. Κάτι που βέβαια δε συμβαίνει όταν η βία είναι έμμεση -ακόμη κι αν τελικά είναι πολύ πιο σκληρή. Γιαυτό και αυτή η μορφή βίας μπορεί να γίνει πολύ επικίνδυνη. 

Αν και η παραβολή δεν είναι και η καλύτερη μορφή επιχειρήματος, θα σας πω κάτι που μου έρχεται στο μυαλό όποτε συζητάω για τέτοια θέματα. Νιώθω σαν να παρακολουθώ μια μάχη σούμο, ανάμεσα ας πούμε του Πάγκαλου και ενός αδύνατου πιτσιρίκου. Ο γνωστός πολιτικός με μια γρήγορη επίθεση έχει καθίσει πάνω στον πιτσιρικά και αυτός πασχίζει φωνάζοντας να ελευθερωθεί. Ο Πάγκαλος ακίνητος χαμογελά. Ο μικρός σκυλιάζει και του ρίχνει μια τσιμπιά. Ο θεόρατος πολιτικός κουνά απειλητικά το δάχτυλό του (δίχως να μετακινηθεί) και με απόλυτη ευγένεια παρατηρεί “Να σταματήσεις αμέσως κάθε βίαιη ενέργεια. Αν θες κάτι πες το ευγενικά”. Ο μικρός κατακόκκινος φωνάζει “σήκω, θα σκάσω!” Ο Πάγκαλος ήρεμος απαντά “Μάλιστα. Να το συζητήσουμε πολιτισμένα. Ξέρω ότι παλέψαμε στο παρελθόν (για να σε βάλω κάτω). Μα τώρα πρέπει να συμφωνήσουμε πως δεν θα χρησιμοποιήσουμε βία από δω και στο εξής. Είμαστε ή δεν είμαστε πολιτισμένοι;”. Ο μικρός απελπισμένος ουρλιάζει και του ρίχνει μια δαγκωνιά. “Ο Πάγκαλος τσαντίζεται, κοκκινίζει, και του ρίχνει ένα σκαμπίλι. Χωρίς να μετακινηθεί. Μόνο κάθεται πιο αναπαυτικά και λέει με την βαθιά φωνή του ”είδες τι με αναγκάζεις να κάνω? Μη χρησιμοποιείς βία, για να μην χρησιμοποιώ κι εγώ. Επιτέλους είμαστε ή δεν είμαστε πολιτισμένοι?”. Έχει κάθε λόγο ο “μαζί τα φάγαμε” να καταδικάσει κάθε μορφή βίας. Αφού ειρηνικότατα κάθεται πάνω στον δύστυχο μικρό. Πως όμως θα ανατραπεί η (εντελώς άδικη) κατάσταση με ειρηνικά μέσα; Γίνεται; Και αν όχι, πως διάολο πείθεις για αυτό τον πιτσιρίκο που έχει γίνει μπλε;

Αυτό το τελευταίο ερώτημα είναι νομίζω πολύ βασικό. Σε ένα ντοκιμαντέρ για τα γεγονότα του Δεκέμβρη του 2008, ένας καθηγητής διηγιόταν την εξής ιστορία: Την ώρα του μαθήματος, είδε μια μαθήτρια να ανταλλάσσει κάποιο ραβασάκι. Της το πήρε και ανακοίνωσε στην τάξη πως πρόκειται να το διαβάσει δυνατά. Η μαθήτρια κατακοκκίνισε και τον παρακάλεσε να μην το κάνει. Αυτός επέμεινε. Υπήρξε μια παγωμάρα, κανείς δεν έλεγε τίποτα. Οπότε λέει ο καθηγητής: “Καλά, δεν μιλάει κανείς σας; Ποιοι είναι στο πενταμελές; Μα καλά δε θα μου πείτε τίποτα; Δεν ξέρετε πως δεν έχω το δικαίωμα να το διαβάσω, κανείς δε μιλάει;” Τους έκανε ουσιαστικά ένα πρακτικό μάθημα για το πως να διεκδικούν τα δικαιώματά τους. Με ατομική πρωτοβουλία αυτός ο καθηγητής έκανε κάτι που δεν συμβαίνει σε κανένα από τα κυρίαρχα συστήματα εκπαίδευσης. Κι έτσι, από τα προάστια του Παρισιού μέχρι την Ελλάδα ή την Αγγλία και την Αμερική, οι μαζικές εκρήξεις οργής και βίας γίνονται όλο και πιο συχνές. Πάντα ακολουθούν καταδίκες της βίας από όλα τα πολιτικά κόμματα και τα ΜΜΕ. Που ύστερα βέβαια συνεχίζουν να προωθούν τις πολιτικές που εντείνουν τις ανισότητες που γεννούν αυτή τη δυσαρέσκεια, καθώς και (ίσως το σημαντικότερο) την αδυναμία οργανωμένης έκφρασής της. Το μόνο που προτείνουν πρακτικά, είναι περισσότερη καταστολή. Είτε από την αστυνομία, είτε από τα κόμματα που κατεβαίνουν σε πορείες, με την μορφή οργανωμένης περιφρούρησης που θα πρέπει να “εξουδετερώνει” τα “ταραχοποιά στοιχεία”. Με την βία βέβαια.

Νομίζω πως, ένα απόσπασμα από το κείμενο του Θανάση Πολλάτου, όπου παραθέτει και αναπτύσσει την άποψη του Καμύ, συμπυκνώνει καλύτερα τις σκέψεις μου: “Η μη βία είναι ένα χαμένο στοίχημα που οφείλουμε να παίζουμε πάντα, μια πρακτική που οφείλουμε να εφαρμόζουμε μέχρι τα έσχατα όριά της. “Επομένως, δεν θα πω ότι πρέπει να καταργήσουμε κάθε βία, θα ήταν ευχής έργο θεωρητικά, αλλά στην πραγματικότητα χίμαιρα. Λέω μόνο ότι πρέπει ν’ αρνηθούμε κάθε νομιμοποίηση της βίας, είτε αυτή η νομιμοποίησή της προέρχεται από το απόλυτο κρατικό συμφέρον είτε από μια απολυταρχική φιλοσοφία. Η βία είναι ταυτόχρονα αναπόφευκτη και αδικαιολόγητη. Πιστεύω πως πρέπει να προστρέχουμε σ’ αυτήν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και να την περιορίζουμε στα δυνατά όρια». Κάθε προσφυγή στη βία είναι μια παραχώρηση στην απανθρωπιά. Η βία είναι ανεκτή –αλλά όχι ηθικά νόμιμη, ποτέ ηθικά νόμιμη– μονάχα στην περίπτωση που έρχεται να αποτρέψει, με τρόπο άμεσο, σαφή και προσδιορισμένο, μια άλλη, χειρότερη βία. Αυτό, ας το πούμε αρχή της ελάχιστης δυνατής βίας.”

Κλείνοντας, ένα παράδειγμα για την αόρατη βία: Όταν έψαξα στο google για τις λέξεις φυλακές και την φράση “καταδικάζουμε τη βία” βγαίνουν 274 αποτελέσματα. Υπενθυμίζω πως οι κατάσταση στις ελληνικές φυλακές είναι κάτι παραπάνω από άθλια, με πολλές αναφορές από την Διεθνή Αμνηστία, και περίπου 200 νεκρούς κάθε χρόνο(!)  Αντικαθιστώντας τη λέξη φυλακές με την λέξη Χατζηγάκης, τα αποτελέσματα ανεβαίνουν στα 1200. Τα ΜΜΕ είναι το άζαξ που κάνει ένα κομμάτι της βίας αόρατο. Ποιό κομμάτι; Μα αυτό που στρέφεται εναντίων των περισσότερο ανυπεράσπιστων. Τυχαίο; Δε νομίζω....